ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 10، دی 1403 ، شماره پی در پی 104

ساختار معنایی دفتر چهارم مثنوی معنوی براساس الگوی کل‌نگر

صفحه (109 - 129)
آمنه طالعی رحیمی ، سمیه اسدی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1403

چکیده

زمینه و هدف: مطالعات ساختار کل‏نگر، رویکرد نوینی در بررسی و تحلیل آثاری است که دارای ساختار کلان سازماندهی هستند. متونی مانند مثنوی معنوی مولانا که در ظاهر دارای چیدمان و ساختار بی‏نظمی هستند اما اگر با دیدگاه کل‏نگر به اجزای آن دقت شود، ارتباط معنادار میان بخشهای آن قابل تفسیر است. صفوی (1386) طی مطالعاتی که در مورد ساختار مثنوی داشته، نشان میدهد که مولانا در دفترهای ششگانه مثنوی از دو روش «پاراللیسم» و «انعکاس متقاطع» برای برقراری ارتباط معنادار میان داستانها و مفاهیم مطرح شده استفاده کرده است. در این پژوهش سعی شده تا دفتر چهارم مثنوی از منظر ساختار کل‏نگر با روش معناشناسانه و سمنتیک مورد مطالعه قرار گیرد تا پاسخی باشد به این سوال که ساختار معنایی و پاراللهای بکار رفته در این دفتر چگونه است؟

روشها: پژوهش حاضر با روش تحلیلی و رویکردی ساختارگرایانه مبتنی بر دیدگاه کل‌نگر و معناشناسانه انجام گرفته است.

یافته ها: نتایج حاصل از بررسی نشان میدهد که دفتر چهارم دارای هفده گفتمان اصلی است و هسته مرکزی دفتر چهارم نیز در گفتمان «9» مطرح شده است. هر گفتمان دارای زیربخشها و داستانهای فرعی است و به استناد موضوع گفتمانها، موضوع محوری دفتر چهارم علم است که به سه دسته «علم جزئی، علم کل و علم اشراقی» تقسیم میشود.

نتیجه گیری: تأکید مولانا بر لزوم پیروی کردن عالمان علم جزئی و کلی از عالمان اشراقی است. او دو گروه نخست را نیازمند هدایت و آموختن توصیف کرده و تنها عالمان اشراقی را به واسطه رسیدن به علم الهی و نور حقیقت، دانای کل قلمداد کرده است.

کلمات کلیدی
ساختارگرایی , ساختار معنایی , پاراللیسم , انعکاس متقاطع , دفتر چهارم مثنوی

• البرزی، پرویز .(1392). مبانی زبان شناسی متن. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
• امامی، فاطمه .(1393). «ساختار معنایی الهی‌نامه عطار». نشریه ادبیات عرفانی و اسطوره شناسی. دوره 9، شماره 30، صص 11-38.
• تایسن، لیس .(1387). نظریه های نقد ادبی معاصر، ترجمه مازیار حسین‌زاده و دیگران. تهران: نگاه امروز و حکایت قلم نوین.
• زمانی، کریم. (1393). شرح مثنوی معنوی. دفتر چهارم. چاپ بیست و چهارم. تهران: علمی.
• صفرعلیزاده،مجتبی؛ شوکتی،آیت؛مهدیخانی، فرزانه .(1394). «بررسی تأویلات در دفتر چهارم مثنوی»، فصلنامه علمی-پژوهشی ادبیات فارسی. سال 12، شماره 29 پاییز، صص 223- 226.
• صفوی، سید سلمان .(1386). «ساختار کلی دفتر سوم مثنوی معنوی».آیینۀ میراث. دوره جدید. سال 5، شماره 3 پاییز. شماره پیاپی 38، صص 156-180.
• ــــــــــــــــ .(1386). «ساختار کلی دفتر ششم مثنوی معنوی». مثنوی‌پژوهی. دوره جدید. سال 5. شماره 3. شماره پیاپی 38 پاییز، صص 181-216.
• ــــــــــــــــ .(1388). ساختار معنایی مثنوی معنوی دفتر اول. ترجمه مهوش السادات علوی. با مقدمه حسین نصر. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
• صفوی، کوروش. (1383). از زبانشناسی به ادبیات. جلد دوم. شعر، چاپ دوم. تهران: سوره مهر.
• صلاحی، عسگر .(1388). «تاملی در ساختار معنایی غزل حافظ». رساله دکتری. استاد راهنما: سعید حمیدیان، دانشگاه علامه طباطبایی.
• مردانی، عفت .(1400). «ساز و کارهای انسجام متنی و معنایی در شعر شریف مرتضی». رساله دکتری. استاد راهنما: سمیه حسنعلیان و حمید احمدیان، دانشگاه اصفهان.
• موسوی دیجوجین، سیده ‌رأفت .(1392). «شرح ساختار معنایی چهل غزل از سلمان ساوجی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد. استاد راهنما: عسگر صلاحی، دانشگاه محقق اردبیلی.
• موسوی رضوی، میرسعید .(1397). «شرح چیستی ساختارگرایی با اتکا به آرای سوسور، لوی استروس و پراپ، و واکاوی ردپای تفکر ساختارگرا در نظریه های معاصر ترجمه». پژوهش ادبیات معاصر جهان. دوره 23. شماره 2، پاییز و زمستان، صص 551-567.
• مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد. (1390). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون، چاپ پنجم. تهران: انتشارات هرمس.
• نحوی، اکبر؛ دهقانی، ناهید .(1389). «بررسی ساختار متن در کشف المحجوب هجویری». نشریه بوستان ادب. زمستان، ش 6، صص 147-171.
• نوزادحور، پیام .(1391). «تحلیل تطبیقی ساختار معناییِ چند غزل از حافظ و شهریار». پایان‌نامه کارشناسی ارشد. استاد راهنما: عسگر صلاحی، دانشگاه محقق اردبیلی.